Libri, vlerat, antivlerat dhe narcistët e gjasme letërsisë...

Libri, vlerat, antivlerat dhe narcistët e gjasme letërsisë...
Nga Ardi Stefa
Në fillim të korrikut një i njohuri im më solli një tufë me letra të shtypura. “Është libri i parë i vajzës,- më tha me krenari.- Lexoje edhe ti të më japësh një mendim përpara se ta botojmë”.
Pa dëshirë e mora që ta lexoja e t’i jepja një mendim, megjithëse e dija fort mirë se çfarë dhe si mund të shkruante një vajzë 16 vjeçare. I njohuri im m’u ngjit duke më folur për talentin e vajzës së tij, por edhe për dëshirën që kishte të isha redaktor i librit të saj, pasi ai vetë mua më çmonte(?!) aq shumë... Ai më tha si për parantezë se talentin e vajzës së tij e kishin çmuar e vlerësuar shumë disa nga shkrimtarët e famshëm shqiptarë që jetojnë në Athinë
Nejse. E mora tufën e letrave, e futa në çantë dhe u kujtova që ta lexoja vetëm pas disa ditëve dhe pas disa telefonatave këmbëngulëse të babait të saj fillova ta lexoja. Qysh në faqet e para ngela i befasuar e m’u ngritën qimet e kokës përpjetë. Vajza 16 vjeçare kishte shkruar një roman! Po, po! Një roman telenovelë, me lot, me dashuri të humbura, vuajtje të pamata, tradhti ekstreme, dashuri të pamundura, me kaq intriga dashurie sa e humbisje fillin...
U takuam me të njohurin tim diku aty nga fillimi i gushtit dhe ai po priste me padurim që t’i thosha fjalët më të mira, ashtu si shkrimtarët e tjerë të këtushëm. Me takt i thashë se romani i vajzës së tij nuk vlente një lek, për arsyen e thjeshtë se ishte një roman krejt rozë, por edhe se në të gjithçka ishte trillim. (E ku mundet një 16 vjeçare ta vendosë skenën e dashurive e të intrigave, të vuajtjeve e tradhtive, të psherëtimave të shpirtit, diku në Manhatan?!). Pa folur pastaj për gjuhën dhe vlerat e mirëfillta letrare që “romanit” i mungonin. Megjithatë vajza le të shkruante edhe në të ardhmen, jo menjëherë një roman, le të shkruante copëza apo sprova letrare derisa të krijonte kulturën e domosdoshme. Të njohurit tim, një fytyrë i ikte dhe një tjetër i vinte. Ishte nxirë në fytyrë teksa më merrte tufën e letrave nga dora dhe largohej duke më sharë që nuk kisha çmuar talentin e padiskutueshëm të vajzës, ashtu si shkrimtarët e tjerë shqiptarë të njohur në Athinë. Duke u larguar ai më tundi gishtin si me kërcënim: “Do ta shohësh po nuk u botua ky libër!”.
Rastësia e solli që aty nga mesi i shtatorit të takohesha më të njohurin tim dha vajzën e tij tek “Vatra Shqiptare”. Vajza e tij mbante në dorë disa libra të Danielle Steel dhe dukej shumë e lumtur për thesarin letrar që po blinte, ndërsa ai me krenari më tregoi librin e vajzës së tij, tashmë të botuar, me një kopertinë të bukur, natyrisht. Shtëpia botuese ishte e njohur. Personalisht, nuk shoh asgjë të keqe që në një vend të botohet shumë. Libri, në thelb, nuk është diçka që duhet kufizuar. Por...
Më erdhi të ulërija dhe sinqerisht së brendshmi u përlota. Mjerë letërsia jonë me këta lexues dhe me këta pseudoshkrimtarë që ç'edukojnë shijet e lexuesve, por edhe me botuesit tanë të famshëm që luftojnë për të drejtat e botuesve dhe nuk shikojnë se nga makutëria e tyre për para e kanë mbytur dashurinë e tyre të dikurshme për letërsinë.Kjo është për të vënë kujen. Ky është realiteti yne. Dhe nisa një dialog të heshtur me Markesin, Kunderën, Imre Kërtesin, Vargas Llosën, Umberto Ekon, Kamynë, Kadarenë, Xhejms Xhojsin, duke ua qarë hallin që ua ka kaluar në shitje një “fabrikuese lotësh”...
“Profesioni i artistit është që të projektojë dritën në thellësinë e zemrës njerëzore” ka shkruar Shchumani. Por sa dritë projektohet nga realiteti i librit shqiptar i këtyre 17 viteve të fundit? Ai është i zhytur në anarki. Shumë botime, jashtëzakonisht shumë. Gati dy libra në ditë. Po sa vlera? Sa antivlera? A ka një opinion të moralshëm të qarqeve krijuese e botuese apo është shpallur “Perëndi” paraja e lavdia e gënjeshtërt, dhe me pas kemi vetëm përgjumje dhe gjykime pseudoprofesionale në vend të recensionit dhe kritikës së mirëfilltë të artit? Por realiteti nuk është kaq rozë. Madje, kemi përballë nesh një situatë, që rrezikon jo më pak se vetë letërsinë tonë. Vërshimi dhe etja e mjaft të rinjve dhe të rejave, apo talenteve të reja 70 vjeçarë, apo të atyre shkrimtarëve që diktatura dhe censura gjasme ua mbylli dyert e botimit, pra, vërshimi dhe etja e këtyre për të hyrë në letërsi, nuk buron nga një ndjenjë e domosdoshmërisë së brendshme, por nga një ndjenjë e narcizmit dhe e personalitetit të rremë, shpesh here të përçudnuar.
Të gjithë që dinë të shkruajnë alfabetin, apo që dikur kanë bërë ndonjë hartim për Partinë dhe udhëheqësin-merhum, janë bërë poetë e shkrimtarë. Marrin në dorë një copë letër e një laps dhe masakrojnë letërsinë e vërtetë duke bërë antiart, antiletërsi, antikulturë. Nuk është e rastit që këtu në Greqi në vit botohen po aq libra sa edhe në Shqipëri... Dhe e bukura është se shkrimtarët në librat e tyre, të cilat as gratë që ua sponsorizojnë, natyrisht duke përdorur mbiemrin e vajzërisë, nuk ua lexojnë, janë kaq arrogantë dhe aq pjellorë, sa ç’janë ata njerëz që janë me diare... Sa keq për to, janë financiere të një krimi dhe psonisjeje të bashkëshortëve të tyre.
Dhe e bukura është se i përdorin gazetat dhe shtypin këtu e në Shqipëri, vetëm e vetëm për t’i thurrur ditirambe vetes e njëri-tjetrit sipas interesave të çastit.
Nuk them se gjithçka botohet është antivlerë, përkundrazi. Në një libër me poezi qoftë edhe sikur dy poezi të kenë vlerë, i japin librit disa vlera. Antivlerat prodhohen jo vetëm nga shkrimtarët, por edhe nga të njohurit apo gjasme patriarkët e letërsisë, të cilët për një gotë raki të thurrin lavde për vlerat që nuk ekzistojnë. Dhe kështu libraritë mbushen me libra e tituj të panumërt , por jo me vlera.
Librat ngelen nëpër rafte mbuluar nga pluhuri, ndërsa shkrimtarët diskutojnë me rrethin e ngushtë të shokëve e miqve vitet e vlerat e krijimtarisë letrare të tyre…
A është kjo prurje e pakontrolluar antivlerash, vetëm faji i atyre që shkruajnë? A është kjo një fatkeqësi objektive e epokës gjatë së cilës letërsia nuk ka asnjë përfaqësues të vërtetë?
Ndoshta pamja që paraqesim nuk është edhe kaq e thjeshtë. Një element i dëmshëm është lindja dhe ekzistenca e mekanizmave që dëmtojne prurjet e vlerave në letërsi. Sot është shumë e vështirë të zbulosh vlerat e antivlerat, pasi fuqia ekonomike i vret ato. Mjafton të kesh një sponsor, të kesh 1.000 euro, që librat e të paafteve dhe të gjithë të patalentuarve, te shohin driten e botimit. Më pas këta rrinë me muaj të tërë në dyqane ose i zë pluhuri në shtëpi, megjithë publicitetin që u bëhet nga “miqtë” e “dashamirët”".
Ndoshta jam shumë i ashpër me krijuesit, në një kohë që ndoshta duhet të jem po kaq, ndoshta edhe më i ashpër me botuesit shqiptarë.
Me botuesit shqiptarë, të cilët fatkeqësisht librin e konsiderojnë si një mall dhe jo si një vlerë. Me botuesit shqiptarë, të cilët tashmë kanë marrë pozicionin e një shitësi: Ti i jep librin tënd të pabotuar dhe shumë e parave që nevojitet për botim, dhe pas një jave ai të jep librin tënd të botuar, ashtu siç do të të jepte një kile domate apo një kile presh tregtari në tregun fshatar...
Botuesit shqiptarë kërkojnë easy money dhe asgjë më shumë... Ti shkon te një botues dhe ai para se t'i hedhë sytë dorëshkrimit tënd, të përllogarit koston e botimit për tirazhin e kerkuar dhe, vetëm ne rast se ti i ke paratë e duhura atëherë ai edhe mund t'i hedhë një sy atij libri. Ndhoshta do të ngarkojë dike për ndonjë parathënie. E sigurtë është që libri do të të botohet nga botuesi jo aq për vlerat artistike që mbart, por për paratë që paguve. (Nëse nuk i ke ato para, edhe kryevepër sikur të kesh në dorëshkrim, harroje botimin)...
Normalisht një shtëpi botuese joshqiptare funksionon në këtë mënyrë: një person ose disa persona (nga ata që quhen gjuetarë talentesh), të punësuar nga vetë shtëpia botuese, vlerësojne artistikisht dorëshkrimin. Më pas këto vlera konvertohen në vlera financiare në mekanizmin e marketingut të shtëpise botuese. “Ky libër do ecë mirë!”... Atëhere lidhet një kontratë mes autorit dhe botuesit për copyright-in, për sasinë e paradhënies që botuesi i jep autorit dhe për përqindjet e mëpastajme të shitjeve për atë botim. Ndërkohë botuesi (me ndihmën e marketingut të vet) e ka të siguruar fitimin e tij financiar, pikërisht nga siguria që i kanë dhënë “agjentët” e tij mbi vlerën artistike të librit, por edhe nga reklama që do t’i bëjë librit dhe autorit. Kështu botuesi fiton edhe para, por edhe famën e nje botuesi që me librat që boton shtëpia e tij botuese i ofron lexuesit cilësi dhe vlera...
Por në Shqipëri jo gjë nuk ndodh. Botuesit dhe mungesa e kritikës serioze, krijojnë këtë gjendje kaosi antivlerash, duke diskretituar edhe vetë shkrimtarët. Kjo ndodh edhe sepse, (si askund në botë), botuesit nuk luajnë me paratë e tyre. Ata kurrë nuk rrezikojnë. Kështu që botohen libra pa vlera. Prindërit, “miqtë e dashamirët” me diskutimet e tyre e lëvdatat e pafundme për vlerat e gënjeshtërta, shtëpitë botuese stimulojnë narcizmin e “shkrimtarëve”, duke u dhënë shpresën hipokrite, se ata janë gjeni në fushën e letrave...